Wstęp

Dobrze się stało, że Pan Witold Segeth zdecydował się na opisanie historii braci Switałów i na jej publikację. Osoby autora nie trzeba chyba przedstawiać. Korzystając z okazji chciałabym wyrazić głęboką wdzięczność za utworzenie i prowadzenie strony o Zborowskiem, skąd wywodzi się również i moja rodzina. Z niecierpliwością czekam zawsze na nowe materiały i artykuły. Chętnie też wracam do starych. I ciągle od nowa podziwiam pasję Pana Witolda, który nie szczędzi trudu, czasu i uporu, by odtworzyć pełny obraz rzeczywistości dawnego, ale też i współczesnego Zborowskiego.

Artykuł o braciach poruszył mnie szczególnie; przedstawione w nim sprawy znajdują się w kręgu bliskich mi i bardzo osobistych doświadczeń. To ważna publikacja. Opinie o Śląsku i Ślązakach bywają często krzywdzące. I to pewnie z różnych powodów, moim zdaniem jednak przede wszystkim ze zwykłej niewiedzy i niezrozumienia historii. Przedstawiana praca rzuca światło na specyfikę wsi przygranicznej jaką było Zborowskie. O głębokim podziale mieszkańców może świadczyć wynik plebiscytu przeprowadzonego w Zborowskiem 20.03.1921 r. : 328 głosów zostało oddanych na Niemcy, a 315 na Polskę.

Gorąco zachęcam do uważnego zapoznania się z zamieszczonym poniżej artykułem. Myślę, że niektórzy z czytelników dostrzegą w opisanych wydarzeniach podobne fakty w dziejach własnych rodzin. Nieocenioną zaletą całego materiału jest niezwykle bogata dokumentacja i chwała autorowi, że zdecydował się przedstawić ją czytelnikom strony.

I na koniec jeszcze jedno. Sprawy poruszone w omawianej publikacji proste nie są. Można o nich dyskutować, można uzupełniać wiedzę o tamtych czasach, można dzielić się własnymi doświadczeniami, z pewnością jednak należy wstrzymać się od wydawania sądu o tamtych ludziach i wypadkach, bo jak mi się wydaje, do tego prawa nie mamy.

Krystyna Wertel

Dzieje braci Świtałów

Poniżej przedstawiam mapy, które znalazłem, a które dość jednoznacznie pokazują położenie naszej wioski przy granicy. Można by zadać pytanie: jakiej granicy? Odpowiedź może być różna. Jest to granica księstw, państw, rozbiorowa polski, plebiscytowa itd., ale zawsze granica, którą na dłuższym lub krótszym odcinku wyznaczała w naszych okolicach rzeka Liswarta. Podczas przeglądania tych map proszę zwrócić uwagę na nazewnictwo miast i miejscowości. Na niektórych, w szczególności tych najstarszych nie ma zaznaczonego Zborowskiego, ale jeśli jest Lubliniec i Olesno (Rosenberg), nietrudno będzie zlokalizować nasze położenie no i oczywiście granicę.

Mapa z 1561 roku

Mapa z 1610 roku

Mapa z 1641 roku

Mapa z 1712 roku

Mapa z 1746 roku

Mapa z 1792 roku

Mapa z 1818 roku

Mapa z 1893 roku

Mapa z 1914 roku

Mapa z 1921 roku

Mapa z 1933 roku

Mapa z 1938 roku

Trudne, dramatyczne i jakże odmienne dzieje dwóch braci przedstawię na tle tych wydarzeń historycznych, które decydująco wpłynęły na koleje ich życia.

Było też wiele podziałów w samych rodzinach, tak jak i w przypadku, który tu opisuję. W jaki sposób Paweł angażował się w I i II powstaniu, tego niestety dokładnie nie wiem, ale w III-cim brał czynny udział. Najbardziej dramatyczny moment przeżył podczas jednej z bitew pod Górą Św. Anny.

Po zakończeniu powstania władze powiatu oleskiego zaczynają go gnębić, w wyniku czego znowu jedzie do Katowic (już polskich - po plebiscycie 20 marca 1921 r.) i ponownie podejmuje pracę w firmie Wagner. W 1923 ożenił się, a w 1925 r. urodziła mu się córka Helena. W 1926 roku ukończył Wieczorowy Kurs Mistrzów Budowlanych i podjął pracę w Kopalni Wieczorek. W 1937 roku ukończył dwuletnią polską szkołę mistrzów budowlanych w Technicznych Zakładach Naukowych w Katowicach.

Dla lepszego zobrazowania sytuacji pozwolę sobie dodać tu krótki opis III Powstania Śląskiego za Polską stroną Wikipedii.

Trzecie Powstanie Śląskie

Z tego okresu zachowały sie w rodzinie ładne zdjęcia.

Ten w pierwszym rzędzie w kapeluszu to Peter Schwitalla

Paweł - W związku z udziałem w powstaniach i zaangażowaniu w polskość na Śląsku, znalazł się na sporządzonej przez władze niemieckie czarnej liście osób przewidzianych do zatrzymania zaraz po pierwszym września 1939. Po wybuchu wojny ukrywał się w Sosnowcu i Mysłowicach. Za pomocą przypadkowo spotkanej sąsiadki próbował nawiązać kontakt z rodziną, ale ponieważ osoba ta nie przekazała informacji, Paul został w dniu 9.09.1939 r. aresztowany. Najpierw był w więzieniu w Katowicach, a następnie został przewieziony do Rawicza. Dnia 15 października 1939 roku został osadzony w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie. Przeżył obóz i został z niego zwolniony po wyzwoleniu przez armię amerykańską 23 kwietnia 1945 roku. Był więźniem politycznym, co znaczało status podobny do statusu Żydów, a więc grupy najgorzej traktowanej. Tam przeżył 5 lat i 5 miesięcy. Razem z nim do obozu Buchenwaldzie przewieziono 3200 osób zaaresztowanych na Górnym Sląsku we wrześniu 1939 roku. Z tej grupy przeżyło tylko 15-u więźniów. Wykażę to w dalszej części artykułu. Po wojnie Paweł podczas spotkań w rodzinie opowiadał, że uratowała go m.in. praca w magazynie, gdzie przechowywano olej. Podkradał go i spożywał w niewielkich ilościach, co pozwoliło zwiększyć rację żywnościową i przeżyć. Opowiadał też o koszmarnie długich wymarszach, jakie mieli w obozie. Gdy dowiadywali się o wymarszu, pozbywali się dosłownie wszystkiego, co można było, wyrzucali nawet chusteczki z kieszeni, by nie ciążyły. Po przemarszu musieli kilka godzin stać po szyję w wodzie w pobliskim stawie. 15 z 3200 osób - nie potrafię sobie tego wyobrazić, ale nie potrafię sobie też wyobrazić tego, co działo się w rodzinie, która walczyła w mundurach niemieckich.

Był też w Strasburgu, skąd wysłał kartkę pocztową z pozdrowieniami do swojego brata Franza, który jeszcze w tym czasie pracował na kopalni w Bytomiu.

Jak wynika z zapisów w książeczce wojskowej, w okresie od sierpnia 1941 do kwietnia 1944 był na urlopie dziesięć razy. Po ostatnim urlopie został skierowany do Normandii, gdzie 6 czerwca 1944 przeżył lądowanie aliantów i po kilku dniach w wyniku okrążenia dostał się do amerykańskiej niewoli, ale wojna dla niego jeszcze się nie skończyła. W tym czasie jego brat Paul przebywał w obozie w Buchenwaldzie.

Miałem ten artykuł poświęcić tylko dwóm braciom, ale przygotowując wszystkie materiały postanowiłem dodać coś na temat sytuacji rodzin w Zborowskiem.

Przedstawiając tu los swojej rodziny muszę podkreślić, że w innych wcale nie było lepiej, a w niektórych nawet znacznie gorzej.

Kilka refleksji na temat tych wydarzeń.

Przejście frontu II wojny światowej nie było najgorsze. Problemy zaczęły się później. Żołnierze przyszli od strony Dryndowego-Kamińskiej ok. godz. 10.00 rano. Konno-pieszy oddział, kilkudziesięcioosobowy wraz z dużą w bardzo opłakanym stanie kuchnią polową przemaszerował przez Górną Wieś i zatrzymał się w okolicach sklepu i szkoły. Następnie część oddziału poszła na Dolną Wieś. Po upewnieniu się, że nie ma żadnych zagrożeń, zawrócili z Dolnej i w godzinach popołudniowych koluma ruszyła w kierunku Ponoszowa. Według relacji jednych nie oddano żadnego strzału, według innych na Dolnej Wsi ukrywało się trzech niemieckich żołnierzy, którzy oddali kilka strzałów do maszerującej w kierunku Ponoszowa kolumny, na co Rosjanie odpowiedzieli pojedyńczym strzałem z granatnika lub moździeża, co spłoszyło tę trójkę i zmusiło do ucieczki.

Następna grupa, kilku- lub kilkunastoosobowa przyszła od strony Pawełek lub Brzozy. Przemaszerowali przez Niedzwiedź i udali się w kierunku Ciasnej, gdzie doszło do sporej potyczki. Po południu nad Zborowskiem przeleciał niemiecki samolot, do którego Sowieci oddali kilka niecelnych zresztą strzałów.

W sumie Rosjanie - nie licząc kilku zarekwirowanych koni, krów i wozów - nie wyrządzili w Zborowskiem żadnych większych szkód. Co było ciekawe i nawiążę do tego jeszcze później: w żadnym gospodarstwie nie zabrali wszystkich koni czy krów. W jednym, na Górnej Wsi zamienili konie zostawiając jednego konia tak wychudzonego i wycieńczonego, że jak wspomina gospodarz, przez pierwsze trzy dni każdego ranka musieli go dzwigać, bo nie był w stanie sam się podnieść.

Jedynym tragicznym wydarzeniem związanym z przejściem wojska sowieckiego było zabranie ze sobą mężczyzn, których Hitler nie powołał z różnych powodów na wojnę. Ten fakt miał miejsce nieco później. Rzekomo ludzie ci byli potrzebni do grzebania zmarłych. Jednemu z nich udało sie uciec podczas załadunku na wagony w Ciasnej. Przemknął się pod kołami wagonu i bardzo powoli, nie wzbudzając zainteresowania pilnujących żołnierzy oddalił się w kierunku lasu. Wszystkich pozostałych zawieziono do Kluczborka i po trzech dniach, po otrzymaniu listy zostali podzieleni . Wyizolowano tych, którzy za czasów Hitlera angażowali się w działalnośc polityczną - z tej grupy nie wrócił nikt. Z pozostałych dwunastu wróciło z powrotem tylko 5-ciu i to w ciężkim stanie. Niektórzy byli kalekami do końca życia.

Kolejne, poważne problemy mieszkańców zaczęły się, gdy Sowieci poszli dalej. Zborowskie stało się złotym El`Dorado dla band rabusi, które powstały w pobliskich miejscowościach za Liswartą. Od początku lutego do końca grudnia (ostatnia ekipa rabusi kradła resztki tego co pozostało w noc poprzedzającą Boże Narodzenie) nie było podobno nocy, by któraś z grup, a było ich kilka, lub pojedyńczy złodzieje nie kręcili się w nocy po Zborowskiem. Mam kilka nagranych relacji mieszkanców Zborowskiego, którzy mieli wówczas po kilkanaście lat. Relacje te pokrywają się wzajemnie, uważam je więc za wiarygodne.

W rodzinie Schwitalla po przejściu frontu został tylko Franz (lat 70), o którym już w tym artykule pisałem, z córką Victorią (lat 29), synową Klarą (lat 30) i niespełna 4-letnią wnuczką. W czasie wojny była u nas służąca Stefka i to ona przyczyniła się do największych strat, ponieważ dokładnie wiedziała, co jest w gospodarstwie i gdzie może być schowane. Przyszła pewnej nocy z bandą rabusi, którzy ukradli niemal wszystko.

Podobna sytuacja była w każdej innej rodzinie. W Zborowskiem nie było mężczyzn mogących stawić czoło złodziejom, bo albo byli jeszcze na wojnie, albo już w jakiejś niewoli. Nie było też żadnych przedstawicieli władz a pierwsi milicjanci, którzy przyszli na Zborowskie, bardzo ściśle współpracowali z rabusiami i dopiero gdy jednego z nich zastrzelono, przyjechał rosyjski komendant z Dobrodzienia i zrobił trochę porządku. W wyniku całej tej skomplikowanej sytuacji doszło do trzech morderstw. Jednej nocy zamordowamo dwóch mężczyzn w jednym gospodarstwie. Nieco później kolejnego w innej rodzinie. Pod koniec roku zaczęli przychodzić mężczyźni z wojny lub niewoli, więc sytuacja zaczęła się trochę stabilizować i poprawiać.

Wracam do historii dwóch braci.

W szpitalu wojskowym był 9 miesięcy, a natępnie do 1 maja 1946 w szpitalu w Amberg leczony był z wielu chorób nabytych w obozie. Zwolnienie ze szpitala, z wagą ciała 63 kg, czyli prawie w normie potwierdza ten dokument.

W latach 60-dziesiątych Paweł starając się o odszkodowanie napisał list do Czerwonego Krzyża i otrzymał odpowiedz potwierdzającą te wydarzenia.

W tym okresie Paweł napisał list do swojej siostry mieszkającej z mężem i dziecmi na północy Niemiec w miasteczku Fasberg. To wielkie szczęście, że przetrwał on do naszych czasów, bo dziś doskonale potwierdza wydarzenia tamtego okresu.

Jak zwykle na moją prośbę tłumaczenia dokonał mój przyjaciel "AWY".

Często opowiadał o wydarzeniach, które miały miejsce, gdy pojechał do Urzedu Gminy odebrać dowód osobisty. Ponieważ ówczesne władze na podstawie Dekretu z dnia 10 listopada 1945 r. o zmianie i ustaleniu imion i nazwisk zmieniły nazwisko Schwitalla na Świtała, Piotr nie odebrał dowodu nie mogąc się pogodzić z taką zmianą. Wieczorem przyjechał do domu milicyjny patrol i go zabrał. Wrócił do domu po kilku dniach w ciężkim stanie, mocno pobity i z dowodem osobistym na nazwisko Piotr Świtała.

Po wojnie nie angażował się w żadną działalność polityczną. Początkowo pracował w gospodarstwie, a od 1950 roku w różnych zakładach pracy. Najdłużej, bo aż do emerytury jako dróżnik przejazdowy PKP na postarunku w Molnej.

Po wojnie bracia spotykali się dosyć regularnie, pomimo różnic ideowych i przejściach okresu II wojny.

Paweł - zmarł 30 listopada 1966 w wieku 67 lat w Katowicach. Na jego pogrzeb przybyła cała rodzina.

Piotr - zmarł 21 stycznia 1996 w wieku 83 lat.

Artykuł ten początkowo chciałem poświęcić tylko dwóm braciom, jednak nie można było pisać o nich nie zahaczając o lokalną i regionalną historię. Wiele z tych wątków zasługuje na osobne artykuły i opracowania. Uważam, że godnym zainteresowania jest okres II wojny i sytuacja zaraz po jej zakończeniu. Mam sporo materiałów na ten temat i dużo interesującej korespondencji wynikającej z prowadzenia tej strony. Wiele osób zajmuje sie tym wycinkiem naszej lokalnej historii i analizą wydarzeń tego okresu. Spróbuję kiedyś wszystko poskładać razem i napisać coś na ten temat.

Witold Segeth